شاهرود جاذبه‌های تاریخی، طبیعی و انواع توریسم نوین جهانی و مورد علاقه بسیاری از گردشگران را داراست و بازدید از برخی مناطق این شهرستان فقط در فصول خاصی از سال امکان پذیر است.
وضعیت اقلیمی و جوی نقاط مختلف این شهرستان متفاوت از یکدیگر بوده و در این گزارش شرح مختصری در خصوص ویژگی های تاریخی این منطقه راهنمای شما در خصوص برنامه ریزی و سفر به نقاط مختلف آن خواهد بود.
- پارک ملی کویر / پارک علم و فناوری / تپه باستانی سنگ چخماق / گنبد زنگوله / مجموعه کاروانسراهای تاریخی میاندشت / کاروانسرای قصر بهرام / کاروانسرای عباس آباد / جنگل ابر / باغ چشمه علی / جاذبه‌های گردشگری دامغان / مجموعه تاریخی بسطام شاهرود /
پیشینۀ تاریخی:
بر اساس گمانه زنی های باستان شناسان و حفاری های انجام شده قدمت تاریخی سکونت در شاهرود به یک هزار سال قبل از میلاد مسیح می رسد که آثار کشف شده در حفاری های تپه بلوار این ادعا را اثبات می کند. هسته اولیه شهر به دلیل دفاع از مهاجمان بر روی تپه های کم ارتفاع و دامنه کوه شمالی و غربی شاهرود ساخته شده و همراه با برقراری امنیت در محل رشد و توسعه یافت.
قدمت شهر شاهرود را به دوره ایلخانی نسبت می دهند و به استناد برخی شواهد معماری و باستان شناختی داخل و خارج شهر و همچنین برخی متون تاریخی راه عبور قافله ها و کاروان هایی که بزرگراه غربی به شرقی (جاده ابریشم) را طی می کردند از آبادی شاهرود می گذشت و وجود چاپارخانه و کاروانسرا در این آبادی آن را به یکی از مراکز مهم یکجانشینی در منطقه تبدیل کرد.
موزه شاهرود:
بنای فعلی موزه شاهرود در حقیقت ساختمان قدیمی شهرداری(بلدیه) شهر است. موزه شاهرود دارای دو بخش مردم شناسی و باستان شناسی در دو طبقه است. در بخش باستان شناسی آثاری از تپه های تاریخی شاهرود و استان نگهداری می شود. همچنین در بخش مردم شناسی اشیایی همچون پوشاک سنتی، زیورآلات، دست بافته ها، اسناد و قباله های قدیمی نگهداری می شود.
سفال های خاکستری مکشوفه از محوطه باستانی پارک در موزه شاهرود نگهداری می شود. این محوطه شامل بقایای گورستانی متعلق به عصر آهن است. اشیای سفالی و مفرغی از جمله کشفیات این محوطه است که قدمت آن به اوایل هزاره اول تا اواخر هزاره دوم پیش از میلاد می رسد. از جمله آثار دیدنی و با ارزش موزه شاهرود می توان به پرده درویشی یا نقالی اشاره کرد. این پرده که در بخش مردم شناسی نصب شده شامل 32 روایت با تصاویر انسان و حیوان به شیوه رنگ روغن در سال 1340 ه.ش در شهر کاشمر خلق شده است.
بازار شاهرود:
بازار قدیم شاهرود در بافت قدیم شهر(محله بیدآباد) واقع بوده که در اواخر دوره قاجاریه به دنبال توسعه شهر در محل کنونی بنا شده است. بازار شاهرود در دوره های بعدی گسترش یافته و کاروانسرا، بارانداز و گرمابه نیز در بدنه بازار تعبیه شده است. این بازار از دو راسته اصلی به نام راسته بازار(قلعه نو) و راسته انارکی ها تشکیل شده که این مجموعه دارای پنج ورودی اصلی است که ورودی های فرعی به آن متصل بوده و هم اینک در این بازار بیش از دویست باب مغازه با کاربری های مختلف فعال است.
پوشش سقف این مجموعه از چهار نوع گنبد مختلف با مصالح خشت و آجر اجرا شده است. پوشش پشت بام از کاهگل بوده و در سراسر راسته بازار نورگیرهایی در راس گنبدها تعبیه شده و بخش هایی از این اثر شامل جداره راسته بازار و گنبدهاست که در گذشته مرمت شده است.
خانه یغمایی ها:
خانه یغمایی ها تنها بنای بادگیردار شاهرود است که به سبک معماری یزدی ساخته شده است. این خانه به جای مانده از خانه های قدیم شاهرود است که در سال 1305 ه.ش توسط استاد مهدی حیدریان ساخته شد.
این بنا به لحاظ مشخصه های معماری سنتی در سطح شهرستان بی نظیر است. فرم پلان به صورت حیاط مرکزی بوده و ورودی خانه در قسمت جنوبی با یک دالان به حیاط مرتبط است. از دیگر ویژگی های این خانه، نورگیر حوض خانه و تقارن هایی است که در پلان و نما و هم چنین تزیینات آجری ازاره های پیرامون حیاط ساخته شده است. فضای این خانه شمال بادگیر، دالان ورودی، بالاخانه، حوضخانه، اتاق های تابستانه و زمستانه و اتاق های مهمان، ایوان، انباری، سرداب، آب انبار و مطبخ است. هم اکنون اداره میراث فرهنگی شاهرود در این مکان واقع است.
خانه عطاردی:
خانه عطاردی در مجاورت باروی قدیم شهر در ابتدای کوچه رزازان واقع شده است. خانه ای زیبا که مساحت آن 540 متر مربع و شامل دو بخش اندرونی و بیرونی است. فضاهای خانه شامل سردرب ورودی، دالان، انباری، بالاخانه، حیاط بیرونی، اتاق های میهمان، حیاط اندرونی، اتاق های نشیمن، مطبخ، آب انبار، تنورخانه و سرویس بهداشتی است.
شالوده بنا از خشت خام و پوشش سقف از چوب است. بالاخانه که شامل دو اتاق کوچک است با یک پله مارپیچ به دالان ورودی مرتبط است. از تزئینات این خانه گچبری های مهری اتاق های مهمان است. این بنا در سال 81 با شماره 7628در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و هم اکنون از سوی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان شاهرود حفظ و مرمت می شود.
حمام های قدیمی شاهرود:
با بناهای بسیار محکم و زیبا از دوره های صفویه و قاجار به جای مانده است نوع معماری این بناها مبین فرهنگ مردم آن دوره بوده است. بر سر درب ورودی این بناها نقش خورشیدی تابان با چهری ای خندان ترسیم شده که خود نهاد پاکی و پارسایی را ندایی می کرده است.
این حمام ها عموما فضای بزرگی را بخود اختصاص می دادند و زنان و مردان بصورت تفکیکی و متناوب از حمام استفاده می کردند. این حمام ها دارای یک درب ورودی مشترک و دو درب خروجی بوده است. خروجی ویژه خانم ها در کوچه ای جنب حمام بوده تا خروج زنان از حمام از دید نامحرم پوشیده بماند.
مسجد جامع شاهرود:
این بنا در مجاورت قدیمی "قلعه ولووا"، "بید آباد" و "چهار سوق" شاهرود و در هسته اولیه شهر بنا شده و قدیمی ترین بنای موجود در این شهر است که قدمت آن حداقل به دوره ایلخانی می رسد. این مسجد شامل یک شبستان اصلی و دو شبستان شرقی و غربی در مجاور آن است. مساحت مسجد 450 متر مربع و شالوده بنا از سنگ لاشه و گنبدها از خشت خام و پلان آن به صورت مستطیل و مشتمل بر 9 گنبد بوده و در مجاورت مسجد و در ضلع شرقی آن آب انبار قرار دارد.
مسجد شیخ علی اکبر:
مسجد شیخ علی اکبر شاهرود متعلق به دوره قاجاریه است و به همت مرحوم شیخ علی اکبر مجتهد از روحانیان عالی رتبه شهر بنا شده است. این بنا با قدمت 170 ساله از زیباترین و کامل ترین مساجد شاهرود است. مساحت آن حدود 750 مترمربع و زیربنایش 500 مترمربع است که شامل گنبدخانه، شبستان، طلبه خانه و آب انبار است.
قسمت طلبه خانه مسجد شیخ علی اکبر شاهرود که در ضلع غربی آن واقع شده دارای پوشش سقف و آجرکاری های بسیار زیبایی است. آب انبار این بنا که به لحاظ حجم دومین آب انبار شاهرود است با دو راه پله (راه شیر) از یک طرف به خیابان و از سمت دیگر به صحن حیاط مرتبط است. این مسجد دارای دو ورودی یکی به سمت خیابان و دیگری به سمت کوچه است. پوشش سقف ورودی سمت کوچه (شرقی) از نوع قوس کلیل است که با فرم حصیری اجرا گردیده است.
مسجد آقا:
این بنا در بافت قدیم شاهرود قرار دارد و در اواخر دوره قاجاریه به وسیله خیرین ساخته شده و توسعه پیدا کرده است. قسمت عمده این مسجد در سالهای گذشته مرمت و بازسازی شده است. ورودی این مسجد از سمت شرقی بوده و پوشش سقف راهروی ورودی آن از نوع قوس کلیل بوده که به صورت حصیری اجرا شده است. در مجاورت این راهرو آب انبار مسجد قرار دارد که راه شیر آن از سمت کوچه مجاور است.
تکیه زنجیری:
این بنا از زمان ساخت تاکنون دچار تغییرات زیادی شده است و قسمت هایی از آن از جمله تالار ضلع غربی و زیرزمین ها نوسازی شده اند و به علت آنکه در مسیر بازار قدیم واقع بوده به تکیه بازار نیز موسوم است.
این بنا به صورت مستطیل شکل و در دوطبقه ساخته شده و داری دو ورودی شرقی و غربی است. در طبقه فوقانی دو تالار بزرگ ساخته شده که دارای تزئینات آجرکاری و کاشی کاری است و بر روی سقف تکیه نقاشی هایی با نقوش گل و بوته مشاهده می شود. در مجاورت ضلع شرقی این بنا یک آب انبار و یک رباط قرار دارد.
محوطه باستانی پارک موزه شاهرود:
این محل در ارتفاعات شهر در دامنه شرقی کوه سوراخه مشرف به شاهرود واقع است و آثار بدست آمده از آن مربوط به هزاره اول پیش از میلاد است. آثار بدست آمده از این محل شامل: گورستان، انبارهای آذوقه، معماری خشتی و سنگی و کوره های سفال پزی و همچنین تعداد زیادی ظروف سفال خاکستری که داخل خمره های بزرگی که به جای تابوت استفاده می شده به همراه بقایای اسکلت کودکان به دست آمده است.
وجود انبارهای آذوقه در اطراف این محوطه باستانی دلالت بر استقرار دائم و سکونت طولانی و مدنیت این اقوام دارد. آثار بدست آمده در این محوطه از جهت نوع سفال، شکل ظروف و تاریخ با آثار مکشوفه در تپه حصار دامغان، تورنگ تپه گرگان، پیشوای ورامین و تپه قیطریه و کهریزک تهران قابل مقایسه است. ظروفی همچون کاسه، بشقاب، جامها، ظروفی توری مانند و نوک دراز و خمره های آذوقه در ابعاد بزرگ نمونه های ظروف کاربردی بدست آمده در این محل هستند.
حصار قدیمی شاهرود:
در دوره قاجار به فرمان فتحعلی شاه قاجار(1212-1250 ه. ق) محمد صالح خان عرب، حاکم بسطام و شاهرود حصار و دیواری به دور شهر کشید که درازای آن به هزار و ششصد ذرع می رسید. در سال (1238 ه. ق) اندکی پس از نخستین کوشش های حاکم قاجار در تحکیم و استحکام شهر، وی هزار نفر تفنگچی برای پاسداری از شهر در اطراف حصار شهر برای مراقبت از شهر برگماشت.
آرامگاه شیخ عماد الدین:
شیخ عماد از عرفای قرن هفتم بوده و آرامگاه وی در چند کیلومتری شاهرود پشت هتل پارامیدا واقع است. بقعه شیخ عمادالدین با گنبدی ویران و آثار عمارتی در اطراف به چشم می خورد که از دوره ایلخانیان به جای مانده است.
پیر اردیان:
طبق نوشته شیخ علی فلسفی در کتاب فرهنگ جغرافیای ارتش جلد 9 صفحه 16، بقعه مبارکه امام زاده جعفر که نسب شریفش با واسطه، به حضرت موسی بن جعفرعلیه السلام می رسد در 3 کیلومتری ازشاهرود ودر روستای اردیان قرار دارد. این عارف به پیر اردیان مشهور است.
قلعه پارت ها:
این قلعه در شش کیلومتری شاهرود قرار دارد و به دوره پارت‌ها و ساسانیان (دو هزار سال قبل) مربوط می‌شود. در درون این قلعه، بقایای کوه آجرپزی و سفالینه‌های مربوط به آن دوران یافت شده است. قلعه مذکور نقشه‌ای مستطیل دارد و در چهار طرف آن تاق‌های فرو ریخته قوسی شکل مشاهده می‌شود.
تپه سنگ چخماق:
این تپه ها در هشت کیلومتری شمال شاهرود قرار دارند و به دوره‌های اسلامی و قبل‌از اسلام تعلق دارند. تمدن لایه‌های تپه شرقی به دوره پیش از سفال مربوط است و چگونگی تکامل شهر را تازمان ساخت سفال نشان می‌دهد. در تپه سنگ چخماق اشیایی مانند قیر معدنی ، عود، صدف، تیغه‌ها و اشیاء استخوانی، پیکره‌های گلی و اشیاء سنگی از قبیل تبر، نوعی سنگ ساب، ماله، چکش و نوعی ابزار سنگ چاقو تیزکن کشف شده است.
